اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران

استفادة از ضبط صوت برای گردآوری منابع شفاهی شیوه ای جدیدی است که دستاورد پیشرفت تکنولوژی می باشد لیکن در گذشته تاریخی ایران نقل اقوال شفاهی و ثبت آنها متداول و مرسوم بوده است که ثبت و نگارش همین اقوال شفاهی تاریخ مکتوب را به وجود آورده اند، گرچه آنچه امروزه متداول و مرسوم است را نمی توان به گذشته تعمیم داد
در پژوهش های جدید دو گونه منابع در کنار منابع کتابخانه ای اهمیت و جایگاه خاصی یافته اند؛ این دو عبارت از اسناد و منابع شفاهی هستند که هر یک کارایی ویژه ای دارد. اطلاعاتی که در این دو گونه منبع وجود دارد به سختی در میان منابع کتابخانه ای یافت می شود. استفادة از ضبط صوت برای گردآوری منابع شفاهی شیوه ای جدیدی است که دستاورد پیشرفت تکنولوژی می باشد لیکن در گذشته تاریخی ایران نقل اقوال شفاهی و ثبت آنها متداول و مرسوم بوده است که ثبت و نگارش همین اقوال شفاهی تاریخ مکتوب را به وجود آورده اند، گرچه آنچه امروزه متداول و مرسوم است را نمی توان به گذشته تعمیم داد. آنچه در این مقاله به آن خواهیم پرداخت بیان ارتباط و اهمیت اسناد مکتوب در مراحل مختلف انجام تاریخ شفاهی است در وقوع حوادث تاریخی که در حیطه پژوهش تاریخ شفاهی قرار می گیرد خواه ناخواه اسنادی مکتوب تولید می گردیده که این گزارش ها به جهت تعیین زمان، مکان و نحوه وقوع حادثه کمک مهمی در تکمیل پازل اطلاعات گرد آمده توسط تاریخ شفاهی خواهند کرد. زیرا در داده های تاریخ شفاهی تعیین زمان و مکان و کیفیت و نحوه بروز حوادث به دقت اسناد تولید شده نمی باشد، و با جایگاه راوی کیفیت و کمیت داده ها متغیر است. از سوی دیگر در تاریخ شفاهی چگونگی شکل گیری حادثه یا واقعه ای قبل از وقوع و همچنین آثار و نتایج حاصله از آن بعد از وقوع از زوایای مختلف بیان می گردد. بدین لحاظ اسناد در تکمیل داده های تاریخ شفاهی در مراحل مختلف انجام آن اهمیت بسیار دارد چه در مرحله گردآوری اطلاعات شفاهی، چه شناسایی افراد دخیل در حادثه برای انجام مصاحبه و چه در مرحله تدوین و نگارش تاریخ شفاهی. اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران۲ درآمد آنچه در این صفحات جهات بحث اولیه در نظر گرفته شده است بیان جایگاه اسناد در تاریخ شفاهی می باشد. پرواضح است موضوعاتی که جهت انجام به صورت تاریخ شفاهی در نظر گرفته می شد و موضوعات نیم قرن اخیر و به ویژه انقلاب اسلامی است. زیرا امکان گردآوری خاطرات شفاهی قبل از مقطع زمانی به دلایل متعدد امکان ندارد و بایستی به منابع مکتوب یا اسناد اتکا نمود. در این نوشتار به اختصار نخست از اسناد و پژوهش های تاریخی و پس از تاریخ شفاهی در ایران سخن خواهد رفت در ادامه به بیان ارتباط و جایگاه اسناد در مراحل مختلف انجام تاریخ شفاهی خواهیم پرداخت.
این نوشتار ناقص تجربیات شخصی نگارنده از تدوین سه مجموعة تاریخ شفاهی و مسئولیت اداری می باشد، از این رهگذر برگ سبزی پیشکش ارباب پژوهش و تحقیق می شود. تا چه قبول اُفتد و چه در نظر آید. اسناد و خاطرات شفاهی در پژوهش های تاریخی پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ ضمن آن که تحولی مُهم در عرصه سیاست جهانی بود به لحاظ تاریخ نگاری هم تاثیرات مهمی در عرصه پژوهش و تحقیق به بار آورد ورود دو گونه منبع جدید به عرصه پژوهش، که شامل اسناد دولتی نهادهای سیاسی امنیتی و خاطرات شفاهی هستند انقلابی در این عرصه به حساب می آید. تا پیش از انقلاب برخی اسناد که اغلب متعلق به خاندان های دورة قاجاریه بودند مورد استفادة پژوهشگران بود لیکن حجم انبوه اسناد سازماندهی شده در مرکزی چون سازمان اسناد و کتابخانه ملی ج ا. ا. یا مراکز دیگری چون نهاد ریاست جمهوری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی یا آرشیو وزارت امورخارجه به هیچ وجه با پیش از انقلاب اسلامی قابل مقایسه نیست. ضمن آن که دستیابی به اسناد این مراکز به سهولت امکان پذیر است.
دسترسی محققان و پژوهشگران به حجم انبوهی از اسناد ضمن آن که زوایای بسیاری از تاریخ معاصر ایران را روشن می سازد گونه ای پژوهش را به وجود آورده است که اتکای اصلی آن اسناد می باشد و «پژوهش های اسنادی» می توان نام داد. اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران توجه به خاطرات شخصیت های دخیل در حوادث تاریخی در تاریخ ایران سابقه ای بس کهن دارد. بسیاری از منابع مکتوب هم از به کتابت درآمدن دیده ها و شنیده ها به وجود آمده است. درج اخباری متفاوت از راویان متعدد در واقعه ای واحد را در منابعی چون طبری می توان یافت. آنچه این سنت قدیمی را از تاریخ شفاهی یا Oral History کنونی متمایز می سازد در استفاده و نظامند از خاطرات افراد مختلف در واقعه ای یا موضوع خاص در مراحل مختلف گردآوری اطلاعات از طریق مصاحبه، پیاده سازی و تدوین و نگارش است. در حالی که در شیوه سنتی تاریخ نگاری ما آنچه از حوادث و وقایع از قول شفاهی به کتابت درآمده اقوال موجود بوده است که مورخ ثبت کرده است نه آن که در پی آن باشد شاهدان حادثه را یافته و از زبان ایشان موضوعی را روایت کند.
ضبط صوتی یا تصویری خاطرات به صورت نوارکاست یا فیلم ویدیوئی، و کیفیت و کمیت ضبط آن، آرشیو و نحوه استفاده و ارجاع به آنها در تاریخ شفاهی از وجوه امتیاز این شیوه از گردآوری اطلاعات است. انقلاب اسلامی همانگونه که در عرصه پژوهشهای اسناد انقلابی به وجود آورد در عرصه خاطره نگاری و پیدایش یا تکامل و نضج گیری تاریخ شفاهی در داخل و خارج از ایران نقش عمده و اساسی داشت. تاریخ های شفاهی داخل و خارج از ایران دارای ویژگی های خاصی است که مهمترین ویژگی یا وجه تمایز این دو در هویت و ماهیت راویان تاریخ شفاهی است، راویان تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد یا تاریخ شفاهی جنبش چپ ایران، هر یک به گونه ای در رویارویی با انقلاب اسلامی موضع خصمانه دارند یا از هیأت حاکمه پهلوی بوده اند یا به لحاظ اعتقادی با نظام جمهوری اسلامی پس از استقرار آن مشکل پیدا کرده اند. در حالی که در داخل ایران راویان را مردمِ انقلابی تشکیل می دهند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی یادنامه هایی حاوی خاطرات که در مناسبت های ویژه انقلاب اسلامی منتشر می گردید از جمله اولین فعالیت ها می باشد. اولین تلاش که هم به لحاظ علمی و هم عملی در عرصه تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی قابل توجه است در مجله «یاد» از نشریات بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی صورت گرفته است.
قدم های بعدی مستحکم تر برداشته شد. مجموعة «خاطرات ۱۵ خرداد» شامل نُه دفتر، و آثاری چون تاریخ های شفاهی انقلاب اسلامی که در مرکز اسناد انقلاب اسلامی به انجام رسیده است. از جمله تلاش های بعدی است که مسیر تکاملی را طی کرده است. اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران۴ اسناد و تاریخ شفاهی در پیش مطالبی در خصوص اسناد و تاریخ شفاهی گفته شد در این قسمت بر آن هستیم که به جایگاه اسناد را در تاریخ شفاهی بپردازیم. اسنادی که در نهادهای انتظامی، امنیتی، یا سیاسی و اداری تولید شده اند بسته به نوع نهاد و سازمان تولید کننده، نزدیکی یا دوری گزارش کننده به حادثه یا موضوع مورد مطالعه در تاریخ شفاهی تعلقات درونی وی، اشراف بر موضوع مورد گزارش یا آموزش ماموران در مورد نحوه تهیه گزارش می تواند در کیفیت و کمیت اطلاعات موجود در گزارش ها موثر بوده و مرتبه اعتبار سند متفاوت باشد با تمام این مباحث، پژوهشگر تاریخ می بایست اشراف کاملی به آن داشته باشد؛ اسنادی که در بررسی های لازم توسط محقق واجد اعتبار است در مراحل مختلف انجام تاریخ شفاهی کاربردهایی دارد که به مواردی اشاره میشود.
۱) کاربرد اسناد در تاریخ شفاهی برای تعیین دقیق زمان حادثه و مکان وقوع آن می باشد. زیرا در تاریخ شفاهی در اغلب موارد نمی توان تاریخ دقیق وقوع را از اقوال مختلف استخراج نمود و روایات ضد و نقیض دیده می شود.
۲) پس از مشخص شدن زمان و مکان وقوع حادثه در شناسایی منابع شفاهی اسناد اهمیت مضاعفی پیدا می کند براساس اسناد مشخص می شود چه افرادی یا گروههایی در هنگام حادثه حضور داشته اند. در شناسایی افراد برای انجام مصاحبه (اعم از شفاهی یا مکتوب) هم اسناد به کار می آیند.
۳) در جریان مصاحبه و طرح سئوال از شاهدان حادثه سئوال هایی که محقق از منابع دیگر در مورد موضوع مورد تحقیق خود استخراج کرده باز هم اسناد جایگاهی ویژه می یابد زیرا با داده هایی که از خلال اسناد از کمیت و کیفیت واقعه وجود دارد محقق به زوایای مُبهم و سئوال برانگیز واقعه می پردازد.
۴) پس از انجام مصاحبه و مراحل آماده سازی خاطرات شفاهی جهت استفاده و تدوین تاریخ شفاهی، باز هم اسناد برای سازماندهی فصول و مطالب به یاری محقق می آید. زیرا براساس خاطرات نمی توان ترتیب وقوع حوادث را به دقت مشخص ساخت چه بسا در نقل روایات این تسلسل پس و پیش شده اند در حالی که در اسناد تاریخ دقیق حادثه در اغلب موارد یافت می شود. و براساس این قومیت تاریخی می توان مطالب و خاطرات شفاهی را مرتب کرد. و سرانجام مهمترین کاربرد اسناد در تدوین تاریخ شفاهی است بی شک عدم استفادة از اسناد که محقق به صحت آنها یقین یافته تدوین تاریخ شفاهی در تاریخ معاصر و به ویژه انقلاب اسلامی ناقص خواهد بود. خاطرات شفاهی که از راویان مختلف حول محور یک موضوع خاص گرد آمده است همچون اسناد که براساس دوری و نزدیکی به حادثه و مسایل دیگر که در مورد اسناد گفته شد طبقه بندی و اعتبارگذاری می شود صحت و سقم این داده ها با راههای گوناگونی قابل بررسی است که محقق تاریخ شفاهی ناگزیر از انجام آن است. اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران در تاریخ شفاهی به حوادث قبل از وقوع، (پشت صحنه حادثه) چگونگی شکل گیری، زمینه ها، ماهیت موضوع، عوامل تاثیرگذار در موضوع، وقوع حادثه (با تسامح در زمان، مکان و تسلسل تاریخی آن) پی آمدهای آنی و بلندمدت موضوع پرداخته می شود. اسناد در کنار این مسایل به لحظه وقوع، کمیت و کیفیت حادثه، افراد حاضر در صحنه، پیگیری های صورت گرفته، اقدامات انجام شده، عکس العمل نهادهای ذیربط را با ترتیب تاریخی روشن نماید.
در برخی موارد هم که برخی حوادث از یاد شاهدان رفته یا کمرنگ شده است اسناد به تکمیل این «از یاد رفته ها» می پردازد. فرجام سخن آن که: پیروزی انقلاب اسلامی تاثیر شگرفی در شیوه های تاریخ شفاهی نهاد (چه در داخل و چه در خارج) در داخل باز شدن آرشیوهای نهادهایی چون سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، شهربانی کل کشور، سازمان قضایی نیروهای مسلح بر روی محققان فعالیت چشم گیر مراکزی چون مرکز اسناد انقلاب اسلامی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، مرکز اسناد نهاد ریاست جمهوری و... پژوهشهای سند محوری را در وسعتی غیرقابل قیاس با گذشته رایج گردانید. از سوی دیگر ماهیت انقلاب و مردمی و همچنین قریب العهد بودن آن با حضور اغلب عناصر اصلی این حرکت اصیل اسلامی این امکان را داد خاطرات شفاهی به شکل بی سابقه ای مورد توجه قرار گیرد. همزمان ضرورت تدوین مجموعه هایی تاریخی براساس خاطرات شفاهی هم احساس گردید. در نتیجة نزدیکی این دو یعنی اسناد و تاریخ شفاهی گونه ای تکامل یافته تری از پژوهش های به عرصه آمده است که مرکز اسناد انقلاب اسلامی مبدع آن است.
منبع:آفتاب http://www.aftabir.com